Dynamiczny przyrost zatrudnienia obcokrajowców na przestrzeni ostatnich lat to efekt liberalizacji przepisów dotyczących legalizacji pobytu i pracy na terytorium Polski. To również skutek luki kadrowej i kompetencyjnej, jaka powstała w wyniku odpływu polskich pracowników na inne rynki.

 

Pomimo zmian w polskim prawie, zjawiskiem nadal występującym są przypadki nadużyć w stosunku do cudzoziemców podejmujących w Polsce pracę. Uczestnicy rynku podejmują działania mające na celu poprawę tego stanu rzeczy, efektem których są społeczne kampanie na rzecz cudzoziemców, takie jak projekt „Bezpieczna praca w Polsce”.

„1 maja bieżącego roku w życie weszła nowa ustawa o cudzoziemcach (z dnia 12 grudnia 2013 r.), wprowadzająca szereg udogodnień skierowanych do obcokrajowców, dotyczących kwestii pobytu w Polsce. Wdraża ona znaczne zmiany w warunkach i zasadach legalizacji pobytu cudzoziemców podejmujących w Polsce pracę lub prowadzących działalność gospodarczą. Najistotniejsze zmiany w tym zakresie to wprowadzenie jednolitego zezwolenia na pobyt i pracę oraz prostsze, bardziej przejrzyste i konkretne kryteria legalizowania pobytu w oparciu o prowadzoną działalność gospodarczą” – powiedział Rafał Rogala, Szef Urzędu do Spraw Cudzoziemców.

Wraz z ułatwieniami polskie prawo stawia przed cudzoziemcami oraz polskimi pracodawcami ich zatrudniającymi dodatkowe obowiązki. Pracodawca powierzający wykonywanie pracy obywatelowi państwa trzeciego jest zobowiązany dopełnić między innymi obowiązku sprawdzenia ważności dokumentu pobytowego cudzoziemca oraz przechowywania kopii dokumentu przez okres świadczenia pracy.

Obowiązkiem jest również zawarcie pomiędzy pracodawcą a pracownikiem wymaganej umowy o pracę lub umowy cywilnoprawnej na warunkach określonych w odpowiednich dokumentach legalizujących pracę cudzoziemca w Polsce. Brak spełnienia powyższych kwestii jest wymieniany przez ekspertów jako potencjalne pierwsze ogniwo w łańcuchu nadużyć nieuczciwych pracodawców wobec zatrudnianych cudzoziemców.

Migranci zarobkowi są jedną z grup „podwyższonego ryzyka” na polskim rynku pracy, szczególnie podatnych na nadużycia ze strony nieuczciwych pracodawców. W latach 2010 – 2012 przeprowadzonych zostało przez Państwową Inspekcję Pracy ponad 6 tysięcy kontroli legalności zatrudnienia cudzoziemców, podczas których u blisko połowy pracodawców objętych kontrolą stwierdzono zróżnicowane naruszenia prawa.

Do najczęściej wymienianych przypadków łamania przepisów zaliczyć można w tym kontekście brak wymaganego przepisami zezwolenia na pracę, wykonywanie pracy na stanowisku i warunkach odbiegających od podanych w odpowiednim dokumencie legalizującym pracę, a także brak spełnienia obowiązku zawarcia wymaganej umowy o pracę lub umowy cywilnoprawnej. Znacznie rzadszym przypadkiem jest powierzanie wykonywania pracy cudzoziemcom przebywającym nielegalnie w Polsce. Kontrole PIP wykazały w latach 2010-2012 zaledwie 213 takich nadużyć, dla porównania brak wymaganego zezwolenia na pracę został stwierdzony u 1375 cudzoziemców.

Wymienione powyżej zagadnienia wskazują na rosnące znaczenie bezpieczeństwa zatrudnienia jako czynnika determinującego atrakcyjność polskiego rynku pracy dla pracowników spoza Unii Europejskiej. Uwzględniając bardzo niski udział cudzoziemców w rynku pracy w stosunku do pozostałych państw UE i wysoką dynamikę wzrostu zatrudnienia obywateli państw trzecich na przestrzeni ostatnich 5 lat, stworzenie korzystnych warunków do legalnego zatrudnienia wydaje się być priorytetem dla podmiotów decydujących o kształcie polskiego rynku pracy. Tym samym, przed Polską jako celem migracji zarobkowych stoi obecnie szereg wyzwań.

 

Znaczenie bezpiecznej pracy w Polsce

Do głównych przyczyn nadużyć zaliczyć można ograniczoną znajomość praw i obowiązków wynikających z podejmowania pracy na terytorium Polski wśród cudzoziemców. Problem stanowić mogą również braki w szczegółowej znajomości przepisów związanych z powierzaniem wykonywania pracy wśród samych pracodawców. Nierzadko decyzja o podjęciu nielegalnej pracy jest związana z oczekiwaniem uzyskania doraźnych korzyści finansowych w porównaniu do pracy wykonywanej na legalnych zasadach.

Ograniczeniu tego zjawiska poświęcona została kampania społeczna „Bezpieczna praca w Polsce”, skierowana do wszystkich uczestników rynku pracy. Podejmowane w jej ramach działania mają na celu wzbogacenie wiedzy pracodawców o procedurach związanych z zatrudnianiem obywateli państw trzecich. Do samych cudzoziemców skierowane zostały warsztaty o korzyściach płynących z legalnej pracy – od jesieni 2014 do wiosny 2015 roku w Polsce i na Ukrainie przeprowadzona zostanie seria spotkań dla cudzoziemców z zakresu bezpieczeństwa podejmowania pracy w Polsce.

Uczestnicy otrzymają także szansę wzięcia udziału w bezpłatnych szkoleniach zawodowych z promesą zatrudnienia w zawodach, na które jest szczególnie wysokie zapotrzebowanie na polskim rynku pracy. Osobny materiał szkoleniowy został przygotowany dla pracodawców, którzy będą dzięki niemu mieli okazję zrozumieć lepiej procedury zatrudniania obywateli państw trzecich, a także poznać działania antydyskryminacyjne wobec cudzoziemców w miejscu pracy.

Niedoinformowanie podmiotów na rynku pracy stanowi problem, który organizator projektu – agencja pracy EWL, chce rozwiązać na kilka sposobów.

- „Uruchomiliśmy pięć kanałów, za pomocą których pracodawca lub cudzoziemiec podejmujący pracę w Polsce będzie mógł rozszerzyć swoją wiedzę na temat warunków zatrudnienia. Oprócz warsztatów, od lipca na terenie dworca zachodniego w Warszawie działa punkt konsultacyjny dla cudzoziemców. Jest też strona internetowa projektu, na której już teraz uczestnicy programu mają możliwość zadawania pytań ekspertom, a już wkrótce otrzymają do pobrania bezpłatny poradnik, przygotowany osobno pod kątem pracodawców i cudzoziemców.” – wyjaśnił pomysłodawca projektu, Zbigniew Wafflard z EWL.

– „Ograniczenie przypadków nadużyć na polskim rynku pracy to jeden z tych czynników, które naszym zdaniem będą określały atrakcyjność Polski dla cudzoziemców w nadchodzącej dekadzie. Jednak celem, który od samego początku przyświecał temu projektowi, jest zacieśnienie współpracy pomiędzy poszczególnymi aktorami rynku pracy, od pracowników i pracodawców, na instytucjach wspierających i regulujących procesy zatrudnienia kończąc.”

Potwierdza to rozpoczęty cykl spotkań w ramach projektu „Bezpieczna praca w Polsce”. Pierwsze z nich odbyło się 30 lipca w Warszawie w siedzibie Ministerstwa Spraw Wewnętrznych, w dniu pierwszych obchodów Światowego Dnia Przeciwko Handlowi Ludźmi. Aby podjąć kroki w celu gruntownej analizy bieżącej sytuacji i podjęcia działań mających na celu ograniczenie przypadków nadużyć, zaproszeni zostali przedstawiciele pracodawców, organizacji pozarządowych i państwowych instytucji regulujących proces legalizacji zatrudnienia obywateli państw trzecich w Polsce, w tym przedstawiciele Ministerstwa Pracy i Polityki Społecznej, Straży Granicznej oraz Głównego Inspektoratu Pracy.

 

—————————————————————————————————————————————————————

Kampania jest współfinansowana z Europejskiego Funduszu na Rzecz Integracji Obywateli Państw Trzecich w ramach projektu „Bezpieczna praca w Polsce” realizowanego przez agencję EWL w partnerstwie z Fundacją Instytut Innowacji. Wyłączna odpowiedzialność za zawartość powyższej strony spoczywa na jej autorach. Komisja Europejska nie ponosi odpowiedzialności za sposób wykorzystania udostępnionych informacji.

 

Dodatkowe komentarze, przepisy i statystyki 

Obserwuje się stały wzrost zainteresowania pobytem w Polsce wśród obywateli państw trzecich. Od końca 2013 roku do grudnia 2014 nastąpił 19-procentowy wzrost liczby ważnych kart pobytu. Obecnie posiada je 144 tys. cudzoziemców, z których największą grupę stanowią obywatele Ukrainy (około 38 tys. zezwoleń na pobyt w Polsce). Swój pobyt na terytorium RP legalizują również w ten sposób licznie obywatele Wietnamu (13 tys.), Rosji (12,5 tys.), Białorusi (11 tys.) oraz Chin (5 tys.).

Branże, które generują najwięcej przypadków nadużyć, to przede wszystkim sektory charakteryzujące się wysoką pracochłonnością i sezonowością. Rozwinięta „szara strefa” w budownictwie w połączeniu z naciskiem na realizację kontraktów budowlanych w krótkich terminach przekłada się na znacznie wyższą liczbę przypadków nielegalnego zatrudnienia. W latach 2010 – 2012 stwierdzone zostały przypadki łamania przepisów w przypadku 731 cudzoziemców zatrudnionych w sektorze budowlanym. Zjawisko występuje również powszechnie w przemyśle przetwórczym (341 cudzoziemców w tym samym okresie) oraz rolnictwie (337 nielegalnie zatrudnionych). Problemy zaobserwować można zwłaszcza w zatrudniających do 9 osób mikroprzedsiębiorstwach, które w podanym okresie stanowiły 64% firm nielegalnie powierzających wykonywanie pracy cudzoziemcom. Pracownicy są również bardzo często zatrudniani na czarno przez gospodarstwa domowe, zazwyczaj w charakterze pomocy domowych i przy pracach opiekuńczych.

Nielegalne zatrudnienie często stanowi punkt wyjścia do zaistnienia innych nieprawidłowości. Najczęściej zatrudniając obcokrajowców pracodawcy nie przestrzegają przepisów oraz zasad bezpieczeństwa i higieny pracy (w latach 2010 – 2012 dotyczyło to średnio 23 procent zatrudnionych cudzoziemców). Pracodawcy zapominają również często o obowiązku zgłaszania cudzoziemców do ZUS (średnio 17 procent zatrudnionych osób w latach 2010 – 2012). Warto przy tym dodać, że pomimo dużej skali przeprowadzonych kontroli, liczba przypadków nadużyć w stosunku do cudzoziemców może być znacznie większa, na co zwracają uwagę instytucje monitorujące rynek pracy i organizacje pozarządowe działające na rzecz obcokrajowców.

- „Dużym zagrożeniem mogą być przypadki, w ramach których cudzoziemcy są świadomi łamania swoich praw, jednak z różnych względów, na przykład ekonomicznych, rezygnują z dochodzenia roszczeń. Niektóre osoby niechętnie zgłaszają przypadki nadużyć ze względu na możliwość osiągania korzyści finansowych w krótkim okresie.” – mówi Zbigniew Wafflard – „Wielu obywateli państw trzecich w obawie przed podważeniem legalności ich pobytu i pracy w Polsce dość niechętnie korzysta z możliwości zgłaszania danych przypadków nadużyć do Państwowej Inspekcji Pracy. Dużo częściej przypadki nadużyć są natomiast zgłaszane organizacjom pozarządowym działającym na rzecz obcokrajowców, lub nie są zgłaszane w ogóle.”

Oprócz akcji podejmowanych przez organizacje działające na rzecz cudzoziemców, uwagę zwraca również obecna sytuacja prawna. W opinii wielu ekspertów niezbędna wydaje się być dalsza depenalizacja przepisów nakładających na obcokrajowców kary za wykonywanie pracy niezgodnie z przepisami polskiego prawa. Obowiązek opuszczenia kraju, czy perspektywa zapłaty kary w wysokości nie mniejszej jak 1000 zł przez cudzoziemca w wielu przypadkach skutecznie odstrasza pracowników od zgłaszania nieprawidłowości. Cudzoziemcy często nie zgłaszają skarg także w obawie przed utratą pracy.

Podejmowane są jednak kroki mające na celu zmianę tego stanu rzeczy. Wprowadzona w 2012 roku ustawa z dnia 15 czerwca 2012 roku o skutkach powierzania wykonywania pracy cudzoziemcom przebywającym wbrew przepisom na terytorium RP zakłada domniemanie istnienia stosunku pracy przez okres 3 miesięcy pomiędzy pracodawcą a przebywającym w Polsce nielegalnie cudzoziemcem. Pracodawca, u którego stwierdzono dane nadużycia, ma obowiązek nie tylko wypłacić nielegalnie zatrudnionym cudzoziemcom zaległe wynagrodzenia, ale też pokryć koszt powrotu do kraju pochodzenia. Cudzoziemcy powinni pamiętać o możliwości składania skarg na nieuczciwych pracodawców do Okręgowego Inspektoratu Pracy, w ramach których PIP może zapewnić cudzoziemcowi pełną anonimowość przed pracodawcą, jeżeli składający skargę zaznaczy w danym piśmie, że zastrzega swoje dane osobowe.

Oprócz zmian w przepisach określających zakres współpracy pomiędzy instytucjami nadzorującymi procesy legalizacji i zatrudnienia cudzoziemców, nowa ustawa o cudzoziemcach kładzie również nacisk na umożliwienie cudzoziemcom dobrowolnych powrotów. W przypadku odmowy legalizacji pobytu, cofnięciu zezwolenia pobytowego lub stwierdzenia nielegalnego pobytu bądź pracy w Polsce, cudzoziemiec zostaje zobowiązany do opuszczenia terytorium RP w terminie od 15 do 30 dni, z możliwością odwołania się od tej decyzji do odpowiedniego sądu administracyjnego.

 

Dodatkowych informacji udzielają:

Zbigniew Wafflard – koordynator projektu „Bezpieczna praca w Polsce”,kontakt@bezpiecznapraca.info.pl, tel. 535 888 815 – w zakresie projektu „Bezpieczna Praca w Polsce”

Ewa Piechota – rzecznik prasowy Urzędu do Spraw Cudzoziemców,ewa.piechota@udsc.gov.pl, tel. 723 982 615 – w zakresie danych dotyczących zezwoleń pobytowych i legalizacji pobytu w Polsce